Pozitivizm ve Eleştirisi

 

Pozitivizm; Fransızca’da “gerçek, olgu, kesin, kanıtlanmış, olumlu” gibi anlamlara gelen "positif" kelimesinden türetilmiştir. Pozitif bilim kavramı, olgularla ilgili kesin ve kanıtlanmış bilgiyi ifade ettiği için pozitivizmin ekseninde durmaktadır. Auguste Comte tarafından sistemleştirilerek felsefî bir ekol haline getirilmiştir. Doğru bilginin ancak deney ve gözlem yoluyla elde edileceğini savunan felsefî bir akımdır. Bu indirgemeci yaklaşım pozitivistleri görmediğime, tecrübe etmediğime inanmam mantığına getirmiş olup her türlü metafizik ve dini sistemi reddetmesine zemin hazırlamıştır. Çünkü onlara göre din, metafizik olup görülemez ve tecrübe edilemez bir sistemdir dolayısıyla tecrübe edilemediği için yok hükmündedir, reddedilmelidir. Çünkü yalnızca ilkel toplumlar metafizikle ilgilenir.

Auguste Comte’nin geliştirmiş olduğu Üç Hal Yasası'na göre insanlar, üç evreden geçerek hakikate ulaşabilir.

• Teolojik hal

İlk evrede insanlar ilkeldir ve her şeyi bir takım doğa üstü güçlere ve tanrıya vermişlerdir.

• Metafizik hal

İkinci evrede insanlar biraz daha ilerleme kaydedip tanrı ve din gibi fikirlerden soyutlanıp doğa olaylarını metafizik kavramlarla açıklarlar.

• Pozitif hal

Üçüncü evrede insanlar artık her türlü metafiziği bırakıp tamamen deney ve gözleme ulaşmışlardır artık hayatlarında din ve tanrı mefhumları yok, olgu ve bilim vardır. İşte hakikate bu şekilde ulaşılır. O’na göre bu hakikat döngüsü ilkel toplumlardan, medeni toplumlara doğru bu şekilde ilerler.

Ayrıca Auguste Comte geliştirdiği bu sistemin adını, “İnsanlık Dini” olarak isimlendirmiş ve "Pozitivizm’in İlmihali"ni yazmıştır.

Auguste Comte

Pozitivistler her ne kadar metafiziği reddetseler bile, kendi geliştirmiş oldukları önermeleri metafizikten kurtaramamışlardır. Pozitivistler, bilimin gelişmesiyle dinlerin tarih sahnesinden kalkacağını düşünmüşlerdir, fakat günümüzde teknolojinin geldiği son nokta olup dinler hala aktif bir şekilde hayatını devam ettirmektedirler. Hatta insanlar kendilerindeki ruh boşluğunu gidermek için yoga tarzı bir takım mistik yönelimlere girmektedirler. 

Pozitif bilgi önemli bir bilgi kaynağı olmakla beraber, tek bilgi kaynağı değildir. Ayrıca metafizik bilginin her ne kadar deney ve gözlem yoluyla ispatı mümkün olmasa da tecrübî boyutu vardır. Söz gelimi bir sûfînin Fenâ halinde hissettiği şeyler bir tecrübeden ibarettir; ayrıca yine bir Hint mistiğinin Nirvana anında hissettiği hal bir tecrübeden ibarettir. Dolayısıyla bu durumlar bize göstermektedir ki tecrübî bilgi yalnızca deney ve gözlem yoluyla elde edilen bilgi değildir.

İnsan sadece fiziksel bir varlık değildir ceset ve ruhtan oluşur, bedenin istekleri fiziki olduğu gibi; ruhun istekleri de metafiziktir ki din bize bunu sağlayan en önemli etkendir. İnsanı sadece bir fiziksel metaya indirgemek, insanın ruhi yönünü, edebî ve sanatsal yönünü de ihmal etmek olacaktır.

Her ne kadar metafizik bilgiyi deney ve gözlem yoluyla doğrulamak mümkün olmasa da, aynı yöntemle onu yanlışlamak da mümkün değildir. Ayrıca unutulmamalıdır ki, Tanrı ve İman gibi konular bilimsel olarak kanıtlanmış olsaydı, inancın bir değeri kalmaz zaten herkes inanmış olurdu.

Deney ve gözlem yoluyla, evrendeki tüm delilleri inceleyerek Tanrı’ya ulaşmak da mümkündür. Çevreyi sâlim akılla inceleyen bilim insanları, bu alemin ve düzenin yaratıcısını bilim vasıtasıyla bulabilmektedirler. Modern hayatın oluşturduğu, yoğun ve stresli zeminde yaratıcıyı bulmak ve ona sığınmak kadar rahatlatıcı bir şey yoktur.

Ayrıca Comte'nin tüm dinleri ve metafiziği reddettikten sonra kendine "İnsanlık Dini" adıyla yeni bir din kurması ve irşâd arayışına başlaması da ibret verici, çelişkili bir durumdur.

Hakikate ve Tanrı bilgisine ulaşma konusunda bakınız İbn Tufeyl ne demektedir:

"Yalnızca akılla, yani felsefecilerin yöntemleriyle Tanrı bilgisine ulaşmak da mümkündür, fakat bu bilgi, doğru olmasına karşın “anadan doğma bir körün çevresi hakkında edindiği bilgiye” benzer. Bu bilginin en belirgin özelliği, “açık” olmamasıdır. Daha da önemlisi, bu bilgiden dolayı bir “zevk” duyulamaz, saf müşahedeye erişilemez. Gerçek bilgi iki esasa dayanmalıdır: Akıl ve Sezgi. Bilgi, deneyin akıl ile ve aklın da sezgi ile uygunluğudur. Çünkü, Allah’ın zatı sırf nurdur. Nur olan Tanrısal zatı algılayabilecek olan insanın içindeki nuru uyandırmak ve parlatmak, sadece duyuların, aklın ve ruhun özel terbiyesi ile mümkündür. Ancak Allah hakkında bu suretle elde edilecek bir bilgi bize bizzat zatı verebilir." (İbn Tufeyl, Hayy b. Yakzan, 59.)

Burada bilimselliği tamamen reddetmek gibi bir amacımız olmamakla beraber, dinin ve metafiziğin de var olduğunu, insan hayatını anlamlandırmada bilimden ayrı bir yere sahip olduğunu vurgulamak amaçlanmıştır. Aksi halde İslam gelişmeye engeldir, gibi bir sonuç çıkar ki bu mümkün değildir. Vesselam ve dua ile...